Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

câiz olur). Hanefî mezhebinde, ba’zı âlimler, şart etmeden alması câiz olur dedi ise
de, ba’zıları, şartsız hediyye almak da câiz olmaz dedi. Birincisi, kendisine her zemân
hediyye vermesi âdeti olan kimseden alması olup, fetvâ yoludur. İkincisi
ise, takvâ sâhibleri içindir. Borc alanın âkıl ve hicr edilmemiş olması lâzımdır.
Ödünc verirken şart edilmediği hâlde, borclunun, sonradan yüksek fiyâtla,
alacaklıdan mal satın alması câiz ise de, mekrûhdur. Şems-ül-eimme Hulvânî harâm
olur dedi. Fekat, ödünc verme sözleşmesi olmadan önce, meselâ bin lira değerindeki
kumaşı binbeşyüz liraya satın alsa, ayrıldıkdan sonra, tekrâr gelip dörtbin
lira da ödünc alsa, câiz olur ve satana beşbinbeşyüz lira borcu olur. Hâlbuki borcu
beşbin olmak lâzımdır. (Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, böyle mu’âmeleye yüzde
beşden fazla olmamak şartı ile câiz olur denildi. Yüzde beşden fazla farklı ödünc
verirse, ya’nî ödünc vermeden önce, (Mu’âmele) ile, satacağı malın fiyâtı, ödünc
verdiği paranın, yüzde beşinden fazla olursa, harâm olur ve böyle ödünc veren habs
olunur. İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” (Dürr-ül-muhtâr)ın bu satırlarını geniş
açıklıyor. Sultânın emri ile, yüzde onbeşe kadar mu’âmele ile satış fetvâsı verildiğini,
buna câiz diyen âlimleri ve büyük fıkh kitâblarını bildiriyor. (Bezzâziyye) fetvâsında,
sarf bahsinde diyor ki, (Ribh ile ödünc istiyen muhtâc kimse, buna bir malı
on liraya satsa ve teslîm etse, ödünc verecek olan da, bu malı, sonra o kimseye
on iki liraya satsa câiz olur. Satışı, ödünc verildikden sonra yapmak iyi olur. Mal,
ödünc verenin ise, bunu ödünc isteyene, dilediği bir müddetle, meselâ oniki liraya,
veresiye satar. Malı teslîm alınca, üçüncü kimseye on liraya satıp teslîm eder.
Bu kimse, ödünc verene on liraya peşin satıp, malı buna verir. Aldığı on lirayı,
ödünc isteyene vererek borcunu öder. (Bahr)de diyor ki, (On lira alacağı olan bir
kimse, belli zemân sonra onüç lira almak isterse, borclusundan bir malı bu on lira
karşılığı satın alıp, malı kabz etdikden sonra, belli zemân sonra ödemek üzere,
ona onüç liraya satar).
İslâm mahkemelerinde yüzde onbeşe kadar mu’âmele ile satış da’vâları kabûl
ediliyordu. Meselâ, [1288] de basılan (Dürr-üs-sukûk) adındaki kitâbda, sultân Abdülmecîd
hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” zemânındaki şer’ıyye mahkemelerinin birkaçyüz
karâr sûreti yazılıdır. İkinci cild, altmışbeşinci [65] sahîfede diyor ki: Alî
ağa, Velî ağa karşısında ikrâr-ı kelâm ediyor. İşbu Velî ağa, malından bana üçbin
kuruş ödünc teslîm etdikde, ben dahî teslîm aldım. Bu para ve semeni işbu târîhden
bir sene temâmına değin müeccel, yine Velî ağadan satın aldığım bir cild
(Kudûrî) kitâbı semeninden dahî dörtyüzelli kuruş ki, cem’an üçbindörtyüzelli kuruş
deynimdir, dedikde, tasdîk olundu). Dörtyüzelli kuruş, üçbin kuruşun yüzde
onbeşi olduğundan, câiz görülmüşdür.
Fâiz günâhından kurtulmak için (Iyne) yolu ile de ödünc vermek câiz olur denilmişdir.
İbni Âbidîn (Sarf) ve (Kefâlet) sonunda buyuruyor ki, (Iyne satışında
zengin on lira değerindeki malı fakîre meselâ oniki liraya veresiye satar. Fakîr, malı
alıp, başkasına, peşin on liraya satarak, on lira almış olur. Zengine oniki lira borclu
olur. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre câizdir. (Feth-ul-kadîr)de mekrûh bile olmadığı
yazılıdır. İmâm-ı Muhammede göre câiz değildir.) (Hadîka) ve (Berîka) kitâblarında
diyor ki, (Iyne, bir malı veresiye satıp, bunu aynı meclisde, bu müşterîden
peşin ve ucuz satın almakdır. İkinci semen ayn, ya’nî peşin olduğu için, böyle satışa,
(Iyne satışı) denildi. İki semen, önceden karârlaşdırılıp şart edilirse, sözbirliği
ile harâmdır. Önceden şart edilmezse, Şâfi’îde câiz olur. Müşterî, bu malı aynı
meclisde, başkasına satarsa, câizdir. Hadîs-i şerîfde, (Iyne satışı yaparsanız ve
cihâdı terkedip, zirâ’at ile uğraşırsanız, Allahü teâlâ sizi zelîl eder. Dîninize dönmedikce,
bu zilletden kurtulamazsınız!) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, harâm olan
Iyne satışını bildirmekdedir. Eshâb-ı kirâm, halâl olan Iyne satışı yapardı. Meselâ,
bir zengin, ödünc isteyen bir fakîre, bir malı ikibin liraya veresiye satar. Başkasını
gönderip, bu da kendi için o malı fakîrden bin liraya peşin alır. Sonra zen-
– 826 –