Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

5 — ALIŞ VERİŞDE MUHAYYERLİK
Bâyı’ veyâ müşterînin, alış verişden vaz geçebilmek hakkına, (Muhayyer olmak)
denir. Muhayyerlik, sahîh ve fâsid bey’lerde câiz olup, üç dürlüdür:
1 — Pazarlık ederken muhayyer olmağı şart koymakdır: Bu muhayyerlik üç
günden fazla olamaz. Bu müddet söylenmez ise, muhayyerlik olmaz. İmâmeyne göre,
müddet belli olmak şartı ile çok uzun zemân muhayyer olabilirler. Üç güne kadar
parayı vermez isen, satmakdan vaz geçerim demek câizdir. Üç günden fazlası
için söylerse, satış câiz olmaz. İmâm-ı Muhammed, câiz olur buyurdu. Bâyı’ muhayyerlik
şart etdi ise, mal bâyı’in mülkünde kalır. Müşterî alıp da, onda helâk olursa,
benzerini veyâ piyasadaki değerini verir. Müşterî muhayyer ise, mal bâyı’in mülkünden
çıkar. Eğer müşterîde iken helâk olur veyâ zarar görürse, (Semen-i müsemmâ)yı,
ya’nî uyuşdukları parayı verir. Muhayyer olan, kabûl etdiğini, uyuşduğu
kimsenin yanında veyâ başka yerde söyliyebilir. Fekat red etdiğini ona söylemesi
lâzımdır. İmâm-ı Ebû Yûsüf, başka yerde de red edebilir, dedi. Muhayyer olan
ölürse, muhayyerlik biter. Ya’nî satış yapılır. Müddet bitince de satış lâzım olur.
Bâyı’ veyâ müşterî başkasının, belli bir zemâna kadar muhayyer olmasını da şart
edebilir. Eğer gün, ya’nî müddet ta’yîn olunmaz ise, bey’ sahîh olmaz. Şart edenin
kendisi veyâ o başkası red veyâ kabûl edebilir. Biri red, biri kabûl ederse, önce bildirenin
sözü yapılır. (Dürer-ül-hükkâm) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, üçyüzüncü
maddede diyor ki, (Şart ile muhayyer olmak, söz kesildikden birkaç gün sonra
da karârlaşdırılabilir. Fekat, akdden önce şart edilen muhayyerlik hükmsüzdür).
İskân belgesi olmıyan evi satın alırken, belli zemâna kadar iskân belgesi alınacakdır
deyip de, o zemân içinde alınmazsa, belediyyenin satışa izn vermediği anlaşılıp,
bey’ fesh olur. Eğer zemân belli olmazsa, akd sahîh olmaz. Fâsid olur.
Müşterînin, iki veyâ üç maldan birini seçmek için, üç gün veyâ dahâ ziyâde muhayyer
olması câizdir. O şey üçden çok ise, câiz olmaz. Üç şeyden biri, mebî’
olup ikisi, bâyı’in malı olur ve müşterîde emânet olur. Helâk olurlarsa, müşterî birini
öder. Emânet olanları ödemesi lâzım değildir. Hepsini red edemez. Fekat hepsinde
de muhayyerlik şart etdi ise, hepsini red edebilir. Müşterî muhayyerlik zemânı
bitmeden ölürse, üç şeyden birini, vârisleri alır. İki kişi bir mal satın alıp muhayyer
olduklarında, biri kabûl edince, ikinci red edemez.
2 — Alırken görmediği şey için muhayyer olmakdır: Alış veriş esnâsında,
mevcûd olduğu hâlde, bâyı’ın yanında bulunmıyan, ya’nî müşterî görmeden, ya’nî
iyi tanımadan satış câizdir. Müşterî, malı görünce red edebilir. Görmeden önce semeni
vermeğe zorlanamaz. Bu muhayyerlik, bir zemân ile sınırlı değildir. Görmediği
için muhayyer olan müşterî, mebî’i görmeden önce de, bey’i fesh edebilir. Mebî’
ayn olmazsa, ya’nî müşterînin görmediği mebî’in yerini, sıfatını, arsasının hudûdünü,
cinsini, mikdârını bâyı’ bildirmezse, bey’ fâsid olur.
Bir kimse, cinsini söyliyerek birşey satsa, bu şey başka cinsden çıksa, bey’ bâtıl
olur. Meselâ karpuz tohumu olarak alıp, hıyâr tohumu çıksa, bâtıl olur. Müşterî,
tohum mevcûd ise, geri verir. Mevcûd kalmamış ise, mislini verir. Semeni geri
alır.
Bir kimse, malını görmeden satsa, muhayyer olamaz. Ya’nî görünce, satışdan vaz
geçemez. At, katır ve merkebin yüzünü ve sağrısını gören muhayyer olamaz. Et için
koyun alırken el ile yoklamıyan muhayyer olur. Evin sofasını gören, odasını görmese
de muhayyer olmaz. Fekat, imâm-ı Züfere göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”,
odaları da görmek lâzımdır ve fetvâ böyledir. Karışık bir malın bir kısmını gören
müşterî, hepsini görünce muhayyerdir. Dartı ile veyâ ölçek ile ölçülen şeyin nümûnesini
gören, o şeyin hepsini görünce muhayyer olmaz. Fekat nümûnesinden düşük
ise, ayb sebebiyle muhayyer olur. Yinecek şeyleri tatmıyan muhayyer olur.
Müşterînin, satın almak için vekîli veyâ satın aldığı malı teslîm almak için gön-
– 806 –