Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

en yüksek yerleri aynı irtifâ’da olmıyacağı için, Temkin zemânları birbirlerinden
bir iki dakîka fark ederek, şer’î nemâz vaktleri de, bir iki dakîka farklı olur ise de,
Temkin zemânlarındaki ihtiyât mikdârları, bu farkları izâle etmekdedir. Şimdi, bir
memleketin her şehrinde ayârları aynı olan müşterek vasatî zemân makineleri kullanılıyor.
Böyle (müşterek) [ortak] vasatî zemân makineleri kullanılan bir memleketin
aynı arz derecesinde bulunan şehrlerinde de, aynı bir nemâzın müşterek
sâate göre vaktleri birbirlerinden başkadır. Aynı arz derecesinde bulunan iki
şehrin tûl dereceleri arasındaki farkın dört katı, bu iki şehrde, aynı bir nemâzın,
müşterek sâate göre olan vaktlerinin dakîka farkını gösterir. Kısacası, arz derecesi
değişince, ya’nî, aynı tûl dâiresinde bulunan mahallerde, yalnız mahallî ve müşterek
vasatî sâat makinelerinin ayârları ve bunlardaki zuhr vaktleri değişmez.
Arz derecesinin mutlak kıymeti artdıkca, bir nemâz vaktinin ilerlemesi veyâ gerilemesi,
vaktin öğleden evvel veyâ sonra yâhud yaz ve kış olmasında, birbirinin
aksi olmakdadır. 41 derecedeki vaktlerden, diğer derecelerdeki vaktlerin hesâb edilmesi,
(Rub’-ı Dâire)nin isti’mâli ta’rifemizde bildirilmişdir. Tûl derecesi değişince,
ya’nî aynı arz derecesinde bulunan mahallerde, sâat makinelerinin ayârları
ve müşterek sâat makinesindeki bütün vaktler değişir.
Londra şehrinin yedibuçuk derece şarkından ve garbından geçen iki tûl dâiresi
arasında bulunan her yerde Londranın vasatî sâati müşterek olarak kullanılmakdadır.
Buna (Batı Avrupa zemânı) denir. Şarkda yedibuçuk derecedeki tûl dâiresi
ile yirmi iki buçuk dereceden geçen tûl dâiresi arasında kullanılan müşterek vasatî
sâat, Londra sâatinden bir sâat ileridir. Buna (Orta Avrupa zemânı) denir. Yirmi
iki buçuk dereceden geçen tûl dâiresi ile otuzyedi buçuk dereceden geçen tûl
dâiresi arasındaki yerlerin hepsinde (Doğu Avrupa zemânı) kullanılır. Bu sâat,
Londra sâatinden iki sâat ileridir. Dahâ şarkda olan (Yakın şark), (Orta şark) ve
(Uzak şark) zemânları da, Londra zemânından üç, dört ve beş sâat ileridirler. Erd
küresi üzerinde, birbirlerinden birer sâat farklı, 24 müşterek sâat mıntıkası vardır.
Bir memleketde bulunan onbeşin katları kadar derecelerden geçen (Sâat başı
tûl yarım dâireleri)nden biri üzerindeki yerlerin vasatî mahallî zemân makinelerinin
müşterek olan ayârları, o memleketin (Müşterek sâat)i olarak kabûl edilmişdir.
Türkiyenin müşterek sâati, İzmit, Kütahya, Bilecik ve Elmalı şehrlerinden geçen
30 dereceli sâat başı tûl yarım dâiresinin mahallî vasatî sâatinin ayârında
olup, doğu Avrupa sâatidir. Ba’zı devletler, siyâsî veyâ iktisâdî sebeblerle, müşterek
sâatlerin bu coğrâfî taksîmine uymamakdadır. Fransa, İspanya, Orta Avrupanın
müşterek sâatini kullanmakdadır. Müşterek sâatlerinin ayârları birbirlerinden
farklı olan memleketlerin zemân makinelerinde, herhangi bir vaktde, yalnız
sâatleri gösteren rakamlar, birbirlerinden farklıdır. Şarkdaki memleketin müşterek
sâatinin rakamı, garbdaki memleketin müşterek sâatinin rakamından dahâ [ileri]
büyükdür.
Bir nemâzın, Türkiyenin herhangi bir şehrindeki mahallî vasatî sâate göre olan
vakti ile, müşterek sâate göre olan vakti arasındaki fark, bu şehrin tûl derecesi ile
30 derece arasındaki farkın dört misli dakîkadır. Şehrin tûl derecesi 30 dan fazla
ise, bu fark, mahallî sâatden çıkarılarak 30 dereceden az ise mahallî sâate eklenerek,
bu nemâzın müşterek sâate göre vakti hâsıl olur. Meselâ, Mayısın birinci günü,
bir nemâz vakti, Kars şehrinin mahallî vasatî sâatine göre 7 sa. 00 dakîka olsun.
Karsın arz derecesi 41, tûl derecesi 43 dür. Bu tûl derecesi, 30 dan fazla olduğundan,
Karsın mahallî sâati, müşterek sâatden ileridir. Bu nemâzın müşterek sâate
göre Karsdaki vakti, 7 den 13æ4=52 dakîka evvel olur ki, 6 yı sekiz dakîka geçedir.
Gurûbî zemâna göre zevâl vakti ile, o yerdeki hakîkî güneş zemânına göre hakîkî
gurûb vaktinin toplamı, 12 dir. Çünki, bu ikisinin toplamı, sabâh gurûbî sâat
12 den hakîkî gurûb vaktine kadar olan zemân olup, takrîben 12 hakîkî sâatdir. Yaz
– 190 –