Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

ce, din bilgilerinin, aklî ilmlere uyan ve aklî bilgilerle çözülmiyen yerleri ve sebebleri
meydâna çıkar ve akla uygun sanılmıyan, aklın erişemediği mes’elelerin inkâr
edilemiyeceği anlaşılır.
ADÂLET
Kıymetli mektûbunuzun sonunda, (Adâlete uymuyor gibi görünmüyor mu?) diyorsunuz.
Efendim, adâletin ve bunun zıddı olan zulmün, ikişer ta’rîfi vardır:
1 — Adâlet, bir âmirin, bir hâkimin, memleketi idâre için koyduğu kanûn,
kâ’ide, çizdiği hudûd içinde hareket etmekdir. Zulm ise, bu kanûnun, bu hudûdun,
bu dâirenin dışına çıkmakdır.
Âlemleri yaratan, yokdan var eden, mâlikimiz, sâhibimiz Allahü teâlâ, hâkimlerin
hâkimi, herşeyin asl sâhibi ve tek yaratıcısıdır. Üstünde bir âmiri, hâkimi, sâhibi,
mâliki yokdur ki, Onu bir hudûd içinde harekete, bir dâire içinde kalmağa mecbûr
etsin ve bir kanûn altında bulundursun. Bir vezîri, bir müşâviri, bir yardımcısı
yokdur ki, iyiyi fenâdan ayırmak için işâret versin, yol göstersin. Bundan dolayı, Allahü
teâlânın, adâletin bu ta’rîfi ile zâten bir ilgisi olmaz. Ona zulm kelimesi yaklaşamıyacağı
gibi, bu ta’rîfe uyarak, âdil demek de, yakışmaz. Âdil denilmesi, zulmü
hâtırlatabilir. Allahü teâlâ için bu ta’rîfe göre, adâleti hâtırlamak da, zulmü hâtırlamak
gibi, câiz olmaz. Allahü teâlânın bir ismi (adl)dir. Âdil olduğu muhakkakdır.
Bu ism de, başka ismleri gibi, (te’vîl) olunur. İslâmiyyete uygun bir ma’nâya çevrilir.
Ya’nî, adlden murâd, adâletin gâyesidir. Meselâ, Rahmân ve Rahîm de, Allahü
teâlânın ismidir. Rahmet ve rahm sâhibi demekdir. Rahm, kalbin bir tarafa eğilmesine
denir. Allahü teâlânın kalbi yokdur ki, meyl etsin. O hâlde, rahm demek,
rahmın gâyesi demekdir ki, ihsân etmek, iyilik etmekdir. Adl isminin de gâyesi, netîcesi,
iyilik edici, nefse uygun gelen, tatlı gelen şeyleri verici demekdir.
Allahü teâlâ, adle, adâlet yapmağa mecbûr değildir. Mecbûr olsaydı, muhtâr olmazdı.
Ya’nî, irâdesi, isteği bulunmazdı. İrâdesi olmıyan, mecbûr olur.
Bu ta’rîfe göre, (Filân şey adâlete uymuyor) denilemez. Allahü teâlâya, bu
ma’nâda âdil denilemiyeceği gibi, böyle adâlete mecbûr da değildir.
2 — Adâletin yüksek ta’rîfi, (Kendi mülkünde olanı kullanmak) demekdir.
Zulm de, başkasının malına, mülküne tecâvüzdür. Adâletin, dînimizdeki ta’rîfi de,
işte budur.
Âlemlerin hepsi, ulvî, süflî, cismânî, arazî (sıfatlar), bedenî, rûhî, melekî, insânî,
cinnî, hayvânî, nebâtî, cimâdî [cânsız], felekî [gökler], kevâkib [yıldızlar], büyük
ve küçük cismler, Arş ve Kürsî, yer ve gökler, elementler ve mineraller, madde
ve ma’nâ âlemleri, hepsi ve hepsi, Allahü teâlânın kemîne [âciz, muhtâc] mahlûkları
ve mülkü olup, hepsinin tek yaratanı, müstekıl sâhibi, yalnız Odur. O, her
hâlde, her bakımdan kemâldedir. Noksânlık yokdur ki, ikmâl etmek, temâmlamak
lâzım olsun. Ondan başka herşey, Onun mülkü ve mahlûkudur. Memlûk mâlike,
mahlûk hâlıka, mülkde ve yaratmakda şerîk [ortak] olmadığı gibi, birşeye de mâlik
değildirler.
Bu her iki ta’rîfe göre, Allahü teâlânın işleri için, (adâlete uymayan) birşey olmaz.
Böyle görmek, yaratanı, ba’zı şeylerde, yaratdığı şeylere benzetmek olur. Bu
ise, büsbütün haksızlıkdır. Yaratan, hiçbir sûretle yaratdıklarına benzemez.
[Süâl: — İslâm memleketlerinde dünyâya gelen müslimân çocukları, ana, babasından,
komşularından, hocalarından görerek, öğrenerek müslimân oluyor. Başka
memleketlerdeki kâfir çocukları ise, kâfir olarak yetişdirilip, müslimânlıkdan
mahrûm ediliyor. Bunlar da islâm terbiyesi ile yetişdirilseydi, müslimân olur,
Cennete giderlerdi. Böyle yetişenlerin Cehenneme gitmesi haksızlık olmaz mı?
Cevâb: — Adâlet ile ihsânı karışdırmamalıdır. Allahü teâlâ, her memleketde yetişen
kulları için, adâleti fazlası ile yapmışdır. Ya’nî âkıl ve bâlig olmadan ölen kâ-
– 403 –