Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

Cevâb — Birinci, ikinci, üçüncü derece tevhîdleri anlamak kolaydır. Anlaması
güc olan, dördüncü tevhîddir. Fekat, tevekkül için, bu tevhîde lüzûm yokdur. Bunu
tatmıyana anlatmak gücdür. Kısaca şöyle diyebilirim ki, birçok farklı şeylerin
bir bakımdan benzerliği olur. Bu bakımdan aynı birşey gibi düşünülebilir. İşte, bir
ârif, herşeyi, hepsinde bulunan birşey olarak görünce, hepsini birşey görür. Meselâ,
insanda et, deri, baş, ayak, göz, kulak, mi’de, ciğer gibi şeyler vardır. Fekat,
insanlık bakımından, bir şeydir ve bir insanı düşününce, ayrı ayrı parçaları hâtıra
gelmeyip, birşey olarak düşünürüz. Bize ne düşünüyorsun denirse, birşeyden başka
düşünmüyorum deriz. Bir insanı görünce, birşeyden başkasını görmedim deriz.
Tesavvufda, öyle bir ma’rifet [ya’nî bilgi] derecesi vardır ki, bu dereceye yetişen
bir ârif, var olan her şeyi, bir bakımdan, birbirlerine bağlı görür. Dünyâdaki çeşidli
cismleri, bir insanın uzvları gibi görür. Mahlûkların, yaratana karşı hâlini yalnız
bir bakımdan görerek, insan uzvlarının akl ve rûh karşısındaki hâli gibi bulur. (Allahü
teâlâ Âdemi, kendi sûretinde yaratdı), hadîs-i şerîfinin ma’nâsını anlamıyan
kimse, bu sözlerimizi anlıyamaz. (Kimyâ-i se’âdet) kitâbının başında, bu hadîs-i
şerîfi biraz açıklamışdık. Dahâ fazla açmağa gelmez. Akl ermez ve yanlış anlaşılır.
Tevekkül için, tevhîdin üçüncü derecesi yetişir. Bu tevhîdi, (İhyâ-ül’ulûm) kitâbımızda
uzun açıklamışdık. Oradan okuyabilirsiniz. (Kimyâ-i se’âdet) kitâbında,
şükr faslında bildirdiğimiz gibi, güneş, ay, yıldızlar, bulut, yağmur, rüzgâr ve
tabî’atdeki bütün kuvvetler, hep Allahü teâlânın irâdesinde, emrindedir. Kâtibin
elindeki kalem gibidir. Allahü teâlâ irâde etmeyince, hiçbirşey hareket etmez. O
hâlde, işleri bu sebebler yapıyor demek doğru değildir. Bir müdîrin takdîr emrini,
kâğıddan, kalemden bilmeğe benzer. İnsanın irâdesine, ihtiyârına bakarak, insanın
elinde birşey vardır zan etmek de yanlışdır. Çünki, insana ihtiyârı veren de
Allahü teâlâdır. İnsan, bir işi kudreti ile yapıyor. Kudreti de irâdesine bağlıdır. Fekat,
[Eş’arî mezhebine göre], irâdesi nasıl yaratılırsa, onu ister. İrâde elinde olmadığı
için, kudreti de, yapdığı iş de elinde olmaz. Bunu dahâ iyi anlamak için, insanların
hareketlerini üçe ayıralım:
1 — Tabî’î [Fizik] hareketleridir. Meselâ, suya basınca batmak, fizik hareketidir.
2 — İrâdî hareket. Nefes almak gibi.
3 — İhtiyârî hareket. Konuşmak, yürümek gibi.
Tabî’î hareketler, insanın elinde değildir. Çünki, sudan ağır olan her cism gibi,
insan da suya batar. Taşın suya batması, taşın istemesi ile olmadığı gibi, insanın batması
da, arzûsu ile değildir.
İrâdî hareketler, meselâ nefes almak da böyledir. Çünki, nefes almamak istesek
yapamayız. Nefes almak irâdesi, kendiliğinden hâsıl olur. Bir insanın gözüne
iğne uzatsak, ister istemez gözünü yumar. Gözleri kapamak elinde olmaz. Çünki
o ânda gözlerini kapamak irâdesi kendiliğinden hâsıl olur. Tıpkı suda batmak gibi,
tabî’î sebeblerle göz kendiliğinden kapanır. Demek ki insanlar, irâdî hareketlerinde
mecbûrdur.
Söylemek, yürümek gibi ihtiyârî hareketleri incelemek gücdür. Böyle hareketleri,
insan isterse yapıyor, istemezse yapmıyor. Fekat, insanın istemesi için, o
işi aklın beğenmesi, iyi demesi lâzımdır. Hattâ, yapıp yapmamağı, bir zemân düşünüp,
iyi olduğunu bildikden sonra, irâde mecbûrî hâsıl olup, uzvlar hareket
ediyor. İğneyi gören gözün kapanması gibi, a’zâ hareket ediyor. Şu kadar fark var
ki, iğnenin göze zararı ve göz kapamanın fâidesi, her ân bilinmekde, düşünmeğe
lüzûm kalmadan, irâde hâsıl olmakda, irâdeden kudret meydâna çıkmakdadır. Burada,
düşünmek olmadığı için, gözün kapanması, suya batmak gibi olmakdadır. Meselâ,
bir kimseyi sopa ile kovalasalar, kaçarken önüne uçurum çıksa, zararı az ola-
– 679 –